geschichte
Davia che i artejans univa bëndebo' metui ala strëntes dai ferlëigri, se ova n valgun scultëures metù adum bele tl 1910 te na cuoperativa che fajova scultures per dliejes. La „Productiva“ prejentova l'opres de lën te si cataloghes y ti fajova nce cuncurënza ala firmes. N struf alalongia à i monce metù ora si opres tla vetrina turonda dla Villa Venezia. De ndut fòvel 40 cumëmbri te chësta cuoperativa, nce sce chisc fova unic manacei dai ferlëigri de ne giapé nia plu da lëur da d'ëi. I ferlëigri messova nscila ti dé la ncëries a scultëures che ne fova nia tan boni de ziplé.
Do la prima viera à n valgun artejans de Urtijëi inò abù l'idea de mëter su na grupa ndependënta dai ferlëigri. Tla mostres dla lia pudòven mëter ora y vënder i lëures – n gran pert sambën ert sacrela – y vester nscila boni de sëuraviver tla gran crisa economica de chëi ani.
La senteda de fundazion dla lia, denumineda tl protocol „Ausstellungsverein“, dh unida a s'l dé jal Beché - ustaria „Englwirt“ ai 25 de auril 1920 cun a cë Jakob Crepaz da Maidl. L cumité fova metù adum dai cin' scultëures, da n scultëur d'urnamënc, n marangon yn moler. August Runggaldier fova l prim presidënt dla lia.
​
I fins dla lia fova de tenì adum y cunlauré, cialan de avëi l „stil talian“ che fova de moda ntlëuta. L univa ziplà do Donatello o Quercia y nia plu modiei nazarenns che fova bënului ti raions tudësc. Chisc modiei nueves fova pona da udëi te na mostra che univa metuda a jì uni ann per fé cunëscer y vënder i lëures. Tres la mostra pudova i scultëures nce udëi i lëures de d'autri artejans (dant unìvel nia ngërt scundù l'opres, acioche deguni ne feje do) y se ispiré nscila un dal auter. Tla mostra unìvel mé metù ora lëures de cualità . Na giuria cialova che l ne unissa nia metù ora chiena y „frata“. Ai 25 de lugio dl 1920 se à l giaurì la portes dla prima mostra tla sala dla Scola Elementera. 63 artejans, danter chisc nce Josef Moroder Lusenberg, August Runggaldier, Albino Pitscheider y doi ëiles ova metù ora si lëures.
Tla mostra dl 1921 fòvel de ndut 264 lëures, de chëi che 110 fova unic vendui. La majera pert dl'opres univa cumpredes da turisć. Nce sce i artisć univa for plu y plu ndependënc dai ferlëigri, pudan nscila scumencé a ziplé te na maniera plu liedia, à la lia à scumencià a pruibì opres profanes coche „l gorila cun la muta“ von Rudolf Vallazza. Nce la figuren cun ëiles desnudes univa crithedes yn manaciova de les tò demez dala mostra. Lie monce unì fat la pruposta de tò su n preve tla giuria per schivé strambaries.
Nce sce l fova vel' scandul tlo y iló pudova la lia mpo jì inant cun l'atività . Daujin ala mostres coletives tla Scola Elementera unìvel metù a jì cuncorsc, coche chël per l S. Durich bis 1926, ulache Ludwig Moroder à venciù.